O Entroido da Ulla, de Xenerais e Xeneralas

Por Silvia Castiñeiras

Máis alá de querer ser príncipes e princesas, heroes, toda clase de animais, facernos carpinteiras ou enfermeiros, fantasmas, monstros, volvernos velliñas ou transformarnos en nenos e nenas, o Entroido é moito máis que uns días de troula, uns días para ser algo que non somos, deixar a vergoña na casa, ocultar os rostro e sacar a retranca a pasear… Hai unha parte cultural, un patrimonio inmaterial que reside nesta celebración que transcende a idea de disfrazarse. É neste punto, cando se fala do Entroido galego, que moitas mentes visualizan aos míticos personaxes do carnaval ourensán. Pero isto é unha chamada a cidadanía compostelá e habitantes da comarca, un convite a gozar tamén do noso. E é que non hai que ir tan lonxe, porque aquí temos o noso Entroido Rural Tradicional cos seus propios protagonistas, os Xenerais da Ulla, que por sorte, dito sexa de paso, dende hai anos tamén é unha festa de Xeneralas.

A historia de Uxía Canabal

O Entroido dos Xenerais da Ulla é característico de varios concellos, como ben indica o seu nome, da comarca da Ulla, incluído Santiago. As súas orixes remóntanse a mediados do século XIX e relaciónanse coas batallas contra os invasores. Actualmente manteñen viva a tradición varias parroquias de Compostela (Marrozos, Angrois, Aríns e O Eixo) e municipios limítrofes como son Teo, Vedra e Boqueixón, ademais de celebrarse en Touro, Vila de Cruces, Silleda e A Estrada.

Entre todas as agrupacións que cada ano saen polas aldeas e continúan con este peculiar Entroido atopamos a Uxía Canabal, que sae co grupo da Asociación Cultural da Filloa de Lestedo. Con 27 anos leva dende pequena sendo unha apaixonada desta celebración tan arraigada na súa terra e na que se introduciu por tradición familiar.

“No 2007 cando se propuxeron meter os Xenerais da Ulla na Festa da Filloa entraron meu pai e miña irmá e iso din que se leva no sangue. Debe ser verdade, porque despois tamén quixemos entrar meu irmán e máis eu, no 2009”, conta Uxía sobre os seus inicios, recordando que o seu pai “xa fora xeneral cando era máis novo e é algo que nos gusta moito na familia”. De feito, con tantos devotos do Entroido na familia, di entre risos que a súa nai “un mes antes xa se bota a tremer porque xa sabe que non imos ter outro tema de conversación na casa que este”.

Uxía é unha das cada vez máis mulleres Xeneralas nun mundo que, di, “era territorio de homes”. Agora, explica, “xa foron aumentando as mulleres porque cando eu entrei aínda facía pouco que empezaran a tomar parte disto”. E o resultado desta evolución é que no grupo dos Xenerais da Festa da Filloa este ano son sete mulleres e sete homes. “Este ano estamos igualados, tamén porque nos esforzamos en buscar e atraer a persoas que continúen coa tradición, sobre todo novas xeracións de mozos e mozas e este ano viñeron máis mulleres”, aclara.

En territorio de homes, ela foi benvida. “Para meu pai foi un orgullo que entraramos nos xenerais nun momento no que case non había mulleres”.

Vivas e Atranques

“Para a xente que non coñece a nosa tradición, ademais de convidalos a vir vernos claro, diríalles que somos grupos de persoas que imos polas aldeas dando vivas aos veciños e despois vémonos no campo da festa nos atranques onde falamos das cousas que acontecen ao longo do ano”. Así define nunhas poucas frases esta Xenerala o seu Entroido para quen aínda o teña por descubrir.

Pero que son os vivas e os atranques? Son os momentos nos que os Xenerais máis se locen e non coa espada, senón coas verbas, con estrofas que soltan a viva voz. “Os vivas son improvisados, vas no momento, poste ante o veciño e soltas as cousas como che saian”, relata Uxía, que comezou primeiro como Correo (outro dos personaxes) para ascender co tempo a Xenerala. “Para os atranques, o momento no que nos atopamos no campo da festa co rival, si que se soen preparar as estrofas con antelación, aínda que tamén hai quen improvisa, pero non é o caso do meu grupo”.

Para argallar esta batalla dialéctica, esta moza de Lestedo considera que “é cuestión de práctica para que saia ben, porque ao principio custa. Iso si, aínda que te confundas tes que tirar para adiante e listo, aínda que a estrofa non teña sentido ningún”. E engade, sobre a temática das coplas, que “son temas que tratan de cousas nosas das aldeas, pero tamén abordamos temas en xeral que teñen que ver con acontecementos como poden ser unhas eleccións políticas”.

Os Xenerais non van sós, ademais dos Correos, están acompañados dos seus ‘exércitos’ de coros e comparsas.

Un sentimento

Ata o día do atranque hai que gardar as estrofas baixo chave na memoria, pero antes de telas preparadas “hai que espremer o cerebro para facer as rimas e todo iso, pero pouco a pouco todos podemos facelo”, afirma convencida unha moza que confesa, ademais, ser “unha persoa moi tímida no día a día, pero para isto esquézome de todo. Iso si, sentes certo reparo porque tes moita xente diante mirando”. É sorprendente porque unha imaxina sempre que son xente moi botada para adiante, que se fan visibles aos ollos de todos subidos nos cabalos, tal cal fora un estrado, e recitando sen que lles treme a voz. Pero quizais aí estea a esencia desta celebración, deixar a un lado todo iso que nos poida limitar no día a día, atreverse.

E Uxía atrévese con esta paixón como Xenerala. De feito, revélanos que “tampouco son moi ‘carnavaleira’ eu, disto de disfrazarme e andar a esas cousas. Eu o que teño é paixón por este Entroido da Ulla”. E tanto que lle vai entón o corazón nisto porque é certo que na conversa nótaselle esa timidez que a fai tan próxima, pero que deixa fóra cando se sube ao cabalo uniformada para o seu atranque. “É co que máis desfruto, cos atranques. Non me perdo un ano, nin sequera o ano pasado que estaba embarazada e non podía ir no cabalo. Son tan importantes para nós que durante a pandemia fixemos atranques virtuais”.

E é que o de “ser Xenerala é un sentimento, é algo que vai de xeración en xeración. Outras persoas poden participar por outras cousas, eu fágoo por sentimento cara esta tradición”, recalca Uxía.

O de ir a cabalo é algo que dá curiosidade, porque un pode ter máis ou menos destreza mental para crear estrofas, ter máis ou menos vergoña para poñerte aí a recitalas, pero o de montar a cabalo non é algo que domine todo o mundo así dun día para outro. Neste senso, precisamente ela non tivo problema. “Eu é que xa sempre tiven cabalos na casa pero hai xente que vai a clases de hípica para ese día e despois buscan un cabalo para poder participar”, puntualiza.

Mantemento da tradición

Unha das cousas que me causou máis tenrura na conversa con Uxía foi cando me contou isto: “A miña nena de sete meses xa ten o traxe feito para estrear neste Entroido, unha adaptación de traxe claro. Esperemos que queira seguir con isto, é moi importante ter novas xeracións que continúen con esta tradición para que non se perda”.

E é que se lle nota ese compromiso con que o Entroido da Ulla non se perda e a responsabilidade de preservalo. Penso que é moi importante esa disposición dos propios protagonistas, porque neles reside a súa esencia. Aínda así, un pouco de axuda institucional é o que fai falta e por fin hai uns días coñecemos que o Entroido galego será recoñecido coa máxima figura patrimonial existente en Galicia: a declaración como Ben de Interese Cultural (BIC). Un recoñecemento co que, indican dende o Goberno galego, se quere “asentar unha metodoloxía específica de preservación, coidado, estudo e divulgación desta celebración e sinalalo como un elemento central do noso patrimonio inmaterial”.

O Entroido dos Xenerais da Ulla está declarada Festa de Interese Turístico de Galicia dende 2013. Ademais, a unión para traballar en prol desta tradición dos concellos de Boqueixón, A Estrada, Santiago, Silleda, Teo, Touro, Vedra e Vila de Cruces está a favorecer a súa promoción conxunta.

Neste senso, Uxía Canabal recoñece que “hai anos isto estaba case perdido, o de xuntarse todos os concellos foi moi positivo e axudou moito a recuperar a festa. É moi importante seguir traballando, inculcarllo aos máis novos para que se metan de cheo e continúen coa tradición. Estanse facendo moitas cousas pero non se pode deixar de loitar para que isto non se perda”.